Erdal Doğan*
Bu yazımızda Hititlerde seçim, yönetim biçimi ve yöneticilerin denetimi ile ilgili iki tableti inceleyeceğiz. Biri Hitit Devleti’nin hükümdarı Hattuşili’nin kendisinden sonra tahtı Mursili’ye bıraktığını belirten vasiyeti, diğeri ise tahta çıkış kurallarını düzenleyen Telepinu Fermanı’dır.
Hattuşili vasiyetinde bazı olaylardan ve bu olaylar sonucunda yaşadığı duygulardan bahseder; Halefine devlet yönetimi konusunda tavsiyelerde bulunur. Vasiyetnamenin ilk bölümünde Hattuşili, oğlu Labarna’yı neden tahttan indirdiğini, kızının konumunu nasıl kötüye kullandığını ve çeşitli yöntem ve araçlarla elde ettiği haksız mal ve mülklerden ülkenin adını nasıl ele geçirdiğini anlatıyor; Kızına hayatını sürdürebileceği sınırlı miktardaki mülkü nasıl çok basit bir şekilde bıraktığını detaylı bir şekilde anlatıyor:
Büyük Kral Tabarna soylulara ve ileri gelenlere hitap etti…
İşte ben hastalandım ve sana genç Labarna adını verdim;
Tahtı o alacaktı, ben de kralı.
Onu oğlum yaptım, kucakladım, büyüttüm.
Her zaman onunla ilgilendim. Peki bu çocuk nasıl davrandı?
Bu olmayacaktı…
……
Kralın sözlerini dinlemedi.
Annesinin sözlerini, o yılanın sözlerini dinledi.
….
Ben onun uygunluğunu hep düşündüm ve takdir ettim ama o benim isteğime sevgiyle karşılık vermedi, hükümdarın…
Tüm duygularını ve hayal kırıklığını ayrıntılarıyla dile getiren kral, tahtı Mursili’ye bıraktığını şöyle duyuruyor:
…….Bakın, Mursili artık benim oğlum. Onu tanıyorsun (Kral olarak).
Onu tahta çıkaracaksın.
Allah onun kalbini pek çok güzel vasıfla doldurmuştur.
Tanrı aslanın yerini aslana verir
……
Hattuşili’nin Vasiyeti.Hattuşili, veliaht prensi övdükten sonra soylu cemaate şu sözleri yöneltiyor ve onlardan yeni hükümdarı sevmelerini ve saygı duymalarını istiyor:
Bir savaş veya isyan olduğunda
Siz memurlarım ve ülkemin büyükleri oğlumun yanında olun ve ona yardım edin.
Ancak üç yıl sonra sefere çıkması gerekiyor. Onu şimdiden kahraman bir kral yapmayı diliyorum.
Ama şimdi bile, o noktaya gelmeden önce, bir hükümdara gösterilen saygının aynısıyla kendisine de davranılmalıdır.
…..
Ve Mursili’ye son tavsiyesini veriyor:
…. (…) Ben sözlerimi sana ilettim ve onlar bu tableti sana aydan aya okusunlar;
Böylece sözlerimi ve deneyimlerimi her zaman kalbinizde tutacaksınız.
Ve kullarımı, memleketin büyüklerini merhametle yönet!
Birinde ihanet görürseniz, biri Allah’ın huzurunda günah işlerse, biri uygunsuz bir şey söylerse,
Bu durumlarda Panku’nun (asil topluluk) niyetini sorun.
Panku’nun iyiliği için kötü ters konuşmanın sonuçları da engellenmelidir.
Oğlum, her zaman senin kalbine yerleştirdiklerime göre hareket et. (…)
Ve sonunda vasiyetin acı sözleri:
Vücudumu gerektiği gibi yıka!
Beni göğsüne bastır ve göğsünde tut
Beni toprağa gömün.
Büyük Kral Hattuşili’nin özellikle Mursili’ye tavsiyeleri ‘O halde babanın sözünü tut; babanın sözünü tuttuğun sürece ekmek yiyeceksin, su içeceksin. Olgun bir adam olduğunuzda günde iki üç öğün yemek yiyin ve kendinize iyi bakın. Yaşlılık geldiğinde, gönlünüzce için. O zaman babanın sözlerini bir kenara bırakabilirsin.’Söylendi.
Vasiyet, bir ülkenin yönetiminin nasıl olması gerektiğine dair bugün öğrenilmesi gereken derslerle dolu. Veliaht prensin büyük bir kral olması durumunda, görevini aynı şekilde veya daha iyi şartlarda bir sonraki kişiye devretmesi isteniyor. Özellikle görevinin ve konumunun kötüye kullanılmasını önleyecek, toplumsal barışı sağlamayı öncelikli görevi olarak görecek, rüşvet ve israftan kesinlikle kaçınacaktır. Telipinu Fermanı’nda olduğu gibi; Hitit hükümdarlarının ölümlerinden sonra tanrılara dönüştükleri inancı, hayattaki başrahip konumlarından çok daha fazlasıdır. Dolayısıyla hükümdarın ölümünden sonra yaptığı vasiyet, talimat ve fermanların bağlayıcılığı ve geçerliliği tartışmasız hale gelir. Bin tanrılı halk olarak bilinen Hititlerin tüm efendilerine duydukları sevgi ve inancın değerli bir yer tuttuğunu düşünürsek bu durum daha kolay anlaşılabilir.
TELİPINU Fermanı VE PANKU
MÖ 1500 yıllarında tahta çıkan Telipinu’nun aklında iki hedef olduğu anlaşılıyor. Birincisi imparatorluğu yeniden birleştirmek ve güçlendirmek, ikincisi bitmek bilmeyen kanlı taht kavgalarına son verip muhteşem ve güçlü ülkesini iktidardakilerin ve iktidara aday olanların hırs ve entrikalarından korumaktı. Özellikle günümüz açısından bakıldığında aristokratların kendilerine engel olarak gördükleri kişileri tedbir amaçlı da olsa ortadan kaldırmayı gelenek haline getirdikleri bir uygulamayı değiştirmenin kolay olmadığı varsayılabilir.
Telipinu, Huzziya ve kardeşlerini sadece sürgünle cezalandırıp saçlarına bile dokunmamaları talimatını vermesine rağmen öldürülmelerine engel olamadı. Kan dökülmesini önleme ve kan davalarını sona erdirme amacından vazgeçmedi ve idam cezalarını sürgüne çevirdi. Telipunu, taht sorununu “güçlü olan kazanır” kuralından ziyade maddelere uygun olarak çözerek, kraliyet ailesinin tüm üyelerinin can güvenliğinden korkmasını engellemeyi amaçlıyordu. Bu ısrarın nedenlerinden birinin de önce eşi Ishtapariya’nın, ardından da oğlu Ammuna’nın öldürülmesi olduğu iddia ediliyor. Kaynaklar bu konuya açıklık getirmese de öldürüldüklerine dair ipuçları veriyor. Telipinu soylu konseyi Panku’yu toplar ve radikal reformlarını içeren bir belge hazırlar. Bu belgeye “Telipinu Fermanı” veya “Telipinu Bildirisi” adı verilmektedir.
Telipinu, hükümdarlığı sırasında kraliyet ailesinde tahtın veraset sırasını düzenleme ihtiyacı hissetti ve muhtemelen önceden var olan bir geleneği yasalaştırdı. Kral, Telipinu Fermanı’nda, kan dökülmesini, bitmek bilmeyen aile kavgalarının yol açtığı kargaşayı, ülke topraklarının daralmasını ve imparatorluğun yavaş yavaş çökmesini ayrıntılarıyla anlatarak yazılı bir düzenlemenin gerekliliğini açıklamaktadır. Dolayısıyla bu metin, I. Mursili ile Telipinu dönemleri arasında meydana gelen ve önceki bölümlerde anlatılan cinayetlere ilişkin temel bilgi kaynağıdır. Her ne kadar Panku kraliyet ailesinden oluşsa da bu durum hâlâ hükümdarın mutlak gücüne bir sınırlamadır. Bir anlamda, üst düzey yetkililerin hakimlik görevlerinde güvenebilecekleri kuralların yazılı olarak toplanması ihtiyacı, hükümdarın artık hukukun tek kaynağı olmadığını ve krallık içinde düzeni sağlama ihtiyacıyla uyumlu olduğunu gösteriyor. .
Hitit Krallığı’nın başlangıcında tahta çıkış sırasının nasıl düzenlendiği ve Hititlerin Anadolu’ya göç etmeden önce anayurtlarında nasıl bir egemenlik sistemi başlattıklarına dair farklı tezler bulunmaktadır. Bazı bilim insanları seçmeli monarşinin mümkün olduğuna inanırken, bazıları anaerkil taht düzenine inanıyor, bazıları ise Avrupa tarihinden de bildiğimiz gibi tahtın öncelikle babadan oğula geçtiğine inanıyor. Sonuncusunun, kralın oğullarının ısrarla öldürülmesinden daha olası göründüğünü iddia edenler var. Ancak tahtın yoğunluğu ve kraliyet ailesi arasındaki güç çatışmaları nedeniyle Telipinu büyük olasılıkla önceden var olan bir geleneği yasalaştırdı.
Daha önceki dönemlerde tahta çıkanların hukuki desteği ne olursa olsun gelinen aşamada Telipinu, karar vermesi yönünde baskı görüyor. Kral, aldığı sert bir kararla bundan sonra şu kuralların uygulanacağını duyurur:
Birinci dereceden prensin kral olmasına izin verin. Birinci dereceden prens yoksa ikinci dereceden bir oğul kral olsun. Tahta çıkacak oğul yoksa birinci dereceden bir prensesle evlenen kişi kral olmalıdır.
Burada bir kapı açık bırakıldı. İlk doğan prens otomatik olarak tahtın varisi sayılmaz, ancak kral hayattaysa eşit adaylar arasından seçim yapabilir. Bundan başka kısıtlamalara gerek olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu yeni düzenlemenin öncelikli amacı kraliyet ailesinin rakip kollarının birbirini yok etmesinin önüne geçmek.
Ancak veliaht prenslerin hırslı kardeşleri eski “eleme” yöntemiyle önlerini açmaya çalışabilirler. Bu yolu kapatmak için Telipinu bir nevi kontrol konseyi kurdu: Panku, taht değişimi sırasında çok dikkatli davranmak ve kardeşlerine kötülük yapma eğiliminde olanları gözden kaçırmamakla görevlendirildi. Ferman’da, ‘İşte buradasınız Panku üyeleri, söyle ona bu dökülen kanı tablette görsün (=tabletten okusun): geçmişte Hattuşa’da kan dökülmesi artmıştı ve tanrılar bunun için kralın ailesini cezalandırmışlardı.’Söylendi.
Telepinu Fermanı.Yani Telipinu, gelecek nesillere örnek olması ve yasalara uyması için daha önce yaşanan kanlı aile kavgalarını yazıyor. Aksi halde onların inanç ve kanaatlerine göre tanrılar, kralın ailesine ve ülkesine ceza verecek ve zarar vereceklerdir. Bu döneme göre oldukça ilginç ve demokratik: Dinleyin ve geçmişten ders alın! Haleflerine sesleniyor. Telipinu’nun bu fermanla anayasal düzen ve yasal haklar konusunda elde ettiği başarının daha da ilerici bir yanı var. Bilindiği kadarıyla insanlık tarihinde ilk kez krallığın yasal sayılması için gerekli koşullar yazılı hale getirilmiştir. Danışma ve yargı misyonu taşıyan parlamentonun, hukuk sistemini ve bu parlamento dışındaki herkesin hak ve görevlerini korumak amacıyla nasıl işbirliği yapacağı ilk kez yazılı olarak belirtildi.
Bu düzenleme, geniş halk kitlelerinin katılımı olmadan, birbiriyle akraba olan kraliyet ailesi etrafında gelişti. Bununla birlikte Telipinu Fermanı dünyanın en eski anayasası olarak nitelendirilebilir. Bunun bir kararname veya hükümdarın talimatı olması, o düzenlemenin anayasal konumunu hiçbir şekilde etkilemez.
YÜKSEK MAHKEME GÖREVİNİ ÜSTLENEN PANKU’NUN YETKİLERİ
Hattuşa’nın büyük hükümdarının günümüz demokrasilerinde bile her ülkede bulunmayan bir Panku kurumunu tasavvur etmesi de onun anayasa niteliğini teyit etmektedir. Bu kurum bir nevi anayasa mahkemesi ve danışma konseyi görevlerini yürütmektedir. Buna göre Panku, denetçilik görevinin yanı sıra kraliyet ailesi içindeki anlaşmazlıkları çözmek, Telipinu’nun getirdiği düzenlemelere karşı çıkanları cezalandırmak ve mahkemelerin çözemediği sorunları çözmekle de sorumluydu. Panku’nun yetkileri o kadar genişti ki kendi üyelerini bile ölüme mahkum edebilirdi. Büyük hükümdar bile Panku’nun aldığı kararlara uymak zorundaydı. Bu durum Panku’nun aynı zamanda bugünkü anlamda devlet liderlerini ve hükümet üyelerini yargılayan yüksek yargı organı olan büyük mahkeme olarak da görev yaptığını göstermektedir. Örneğin büyük kral, yasal varisi ortadan kaldırarak iktidara gelirse Panku onu ölüme ya da sürgüne mahkum edebilirdi.
Hatta başlangıçta diğer şehirlerdeki ihtiyarlar meclisi gibi çalışan Hattuşa ihtiyarlar meclisi, zamanla soylular meclisi şeklini alarak Panku’ya dönüşmüştür. Panku’nun gerçek anlamı da onun demokratik yapısını ve işlevini kanıtlıyor. Panku “hep birlikte” anlamına geliyor. Panku’daki görevliler arasında saray muhafızlarının başı, içkicilerin başı, hazine müdürü, asa taşıyıcılarının başı olarak tanımlanan misyon sahibi kişiler vardı. Zamanla Panku ya hükümdarın gücü oranında güç kazandı ya da gücünü kaybedip geri plana düştü.
Hititler hem dünyanın bilinen ilk anayasasına hem de yazılı ve yazısız kanunlara sahipti. Ancak her şeyden önce gelişmiş ve içselleştirilmiş bir adalet anlayış ve duygusuna sahip olmasının yanı sıra, adaletin adil bir şekilde tecelli etmesi için özel tarafsızlık çabaları da vardı. İncelediğimiz bu iki tablet aracılığıyla, adil ve şeffaf bir seçim sisteminin engellenmesi amacıyla yaklaşık 3.600 yıl önce inşa edilmeye çalışılan idare hukuku ilkeleri ve denetim sisteminin nasıl kurulduğunu, yöneticilerin kişiliklerini görüyoruz. veya seçilmiş liderler, halkla bağlantıları, zayıflıkları ve keyfilikleri. Tabletlerde seçimin nasıl yapılacağı, seçilecek kişilerin özellikleri ve yetkileri, yetkilerini keyfi ve kötü kullanmaları halinde kendilerine uygulanacak ağır yaptırımlar açıkça belirtiliyor.
ANAYASA’NIN BİLİNMEMESİ
Böyle bir medeniyetin yaşadığı coğrafyada binlerce yıl önce iktidarın ve iktidar istikrarının sona erdirilmesi ve kontrol altına alınmasına yönelik çabalar sarfedilirken, bugün ne yazık ki Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Seçim Kurulu, iktidarların keyfiliği karşısında işlevini yitirmiştir. mevcut hükümet. Sadece seçimlerde değil, birçok idari süreçte ve yargı kararlarında da Anayasa ve kanunlara uymamak, hatta bazı durumlarda bunları göz ardı etmek bir uygulama haline geldi. Yeni seçim maddesine göre, aday olup yeniden seçilme imkânı bulunmayan mevcut cumhurbaşkanı yeniden aday olmaya çalışıyor. Üstelik maalesef bunu engellemesi gereken YSK’nın misyonunu yerine getirmesini kimse beklemiyor. Ne geçmişin iktidarlarına göre daha sınırsız yetkilere sahip olan mevcut başkanlık sistemini aktif olarak denetleyebilecek bir kurum, ne de işlevini yerine getirebilecek bir parlamento kaldı…
Başkan, misyonu içindeki ve dışındaki hemen hemen tüm eylem ve süreçlerde tam bir sorumsuzluk (koruma) kalkanı altına alınmıştır. Yaşanan ekonomik, siyasi, kültürel, coğrafi ve hukuki kayıpların ortadan kaldırılması için eskisinden daha güçlü bir demokratik parlamenter sisteme ve bağımsız yargıya ihtiyacımız var. Bütün bunlara rağmen binlerce yıl öncesinin hukuki mirasını ve hafızasını taşıdığına inandığım bu coğrafyada yaşayan insanların, depremin açtığı büyük yaraları bir dayanışma kültürü içinde iyileştirmeye çalışacaklarına ve geleceklerini belirleyeceklerine olan inancımı sürdürüyorum. Adalet ve eşitlik perspektifinden bu ülkenin geleceği.
*Avukat
